همه چیز درباره ساز سنتور

سنتور ساز زهی کهنی که سالیان زیادی است آواهای دلنشین زیبایی تولید می‌کند. سنتور از دسته سازهای اصیل ایرانی است که مخصوص مجالس‌، شب نشینی‌ها و محافل ایرانی از دیر باز می‌باشد. ساز سنتور دارای صوتی شفاف و بلورین می‌باشد همچنین قابلیت تکنوازی و هم‌نوازی را به خوبی دارا می‌باشد. از آنجایی که این ساز در ایران قدم بسیار زیادی دارد، احتمال می‌دهند از ایران به کشورهای دیگر راه یافته است که در مواردی دارای تشابهات و تمایزاتی هستند. در این مقاله قصد داریم تا مروری بر این ساز کهن و پرطرفدار ایرانی داشته باشیم. با ما همراه باشید.

نگاهی به تاریخچه سنتور

تصاویر و حکاکی‌های باقی مانده از دوره بابلی‌ها و آشوری‌ها نشان دهنده آن است که در آن زمان افراد سازی شبیه به ذوزنقه که همانند سنتور است را با یک طناب و یا نخ به گردن خویش می‌آویختن و آن را می‌نواختن. اینکه سنتور در ابتدا در کدام کشور استفاده می‌شده است، کاملاً مشخص نیست ولی بر اساس شواهد اینگونه به نظر می‌رسد که ایرانیان، قبل از اسلام با این ساز آشنا بوده‌اند و به آن کونار می‌گفتند. بعد از اسلام عبدالقادر مراغه‌ای ساز یا طوفان را که شبیه به سنتور امروزی بود را معرفی نمود. تنها تفاوت سازی که عبدالقادر مراغه‌ای معرفی نمود با سنتور امروزی این بود که، بستن یک سیم برای هر صدا و کوک نمودن آن با جابه‌‍جایی خرک‌ها بود.

امروزه در چین، سازی به نام یان کین یا همان سنتور چینی به عنوان سنتور ملی آن‌ها شناخته شده است. بر اساس شواهد و نوشته‌های موجود در سلسله امپراتوری مین، این ساز به دلیل رفت و آمدهای زیاد بین چین و خاورمیانه، از طریق دریا از فارس به چین منتقل شده است. همچنین در ابتدا در سواحل کانتون نواخته می‌شده و سپس به چین راه یافته است.

در ترکیه، یکی از دانشمندان موسیقی آن به نام رئوف یکتا بیگ در دایره المعارف لاوینیاک این گونه نوشته که سنتور از آلات موسیقی قدیم یهودیان می‌باشد. همچنین در دایره المعارف موسیقی لاروس نیز آمده که سنتور از سازهای مورد علاقه یهودیان بوده است.

ساز سنتور قبل از شروع دوره قرون وسطی به اروپا راه پیدا کرده است و افراد زیادی را به خود جذب کرد. مسیحیان اروپایی به موسیقی و هنر علاقه بسیار زیادی داشتند به همین دلیل به تکمیل این ساز پرداختند و سازهایی همانند پیانو را خلق نمودند.

ساز سنتور چیست؟

ساز سنتور را می‌توانیم از پرکاربردترین سازهای سنتی موسیقی ایرانی به حساب آوریم. امروزه از سنتور برای اجرای موسیقی سنتی بی کلام و انواع دیگر موسیقی استفاده می‌گردد. این نوع ساز از دسته‌ی سازهای زهی کوبه‌ای می‌باشد. سنتور را به وسیله دو مضراب چوبی می‌نوازند که سر مضراب‌ها عمدتاً با نمد ساخته شده است. سنتور دارای جعبه‌ی چوبی ذوزنقه‌ای شکل است که رایج‌ترین نوع آن دارای 9 خرک و 72 سیم است. سنتور را برای نواختن می‌توانید روی زمین یا میز قرار دهید.

سنتور از بهترین و گسترده‌ترین سازهای ایرانی است که محدوده صدا دهی آن بیشتر از 4 اکتاو می‌باشد. به همین دلیل هم از دسته سازهایی است که صوت شفاف و دلنوازی دارد. همچنین از برترین ویژگی‌های این ساز، قابلیت تکنوازی و همنوازی آن می‌باشد.

اجزای تشکیل دهنده سنتور

این ساز زهی، ضربه‌ای دارای شکلی کاملاً منظم و هندسی است. جعبه این ساز همانگونه که توضیح دادیم به شکل ذوزنقه می‌باشد که بلندترین ضلع موازی آن نزدیک به نوازنده و دو ضلع با طول برابر، دو ضلع موازی را به شکل مورب قطع می‌نمایند. به طور کلی یک سنتور از قسمت‌های مختلفی از جنس چوب و فلز تشکیل شده است که در ادامه به توضیح آن‌ها خواهیم پرداخت.

• بدنه سنتور

از بزرگ‌ترین و اصلی‌ترین قسمت یک سنتور، بدنه آن می‌باشد. بدنه آن از یک جعبه چوبی ساخه شده است که خود دارای قسمت‌های مختلفی می‌باشد. این بدنه عموماً از جنس چوب درخت گردو است و به جعبه رزونانس نیز معروف است. این جعبه شامل قسمت‌های زیر می‌باشد.

1. صفحه رو

بر روی این صفحه خرک‌های سنتور سوار می‌شوند و فشار سیم‌ها که گاهی به حدود 200 کیلوگرم یا بیشتر می‌رسد را تحمل می‌نماید. عموماً روی صفحه رویی سنتور دو گل زیبا به شکل بریده شده وجود دارد. عده‌ای به اشتباه تصور می‌کنند که صدای سنتور از داخل جعبه و از این گل‌ها به گوش می‌رسد. در صورتی که گل‌ها صرفاً جهت جلوگیری از ورود رطوبت به ساز بر روی آن طراحی شده‌اند.

2. صفحه زیر

زمانی که سنتور را بر روی زمین و یا میز سنتور خود قرار می‌دهید، این صفحه زیرین با آن در تماس می‌باشد.

3. کلاف

به قسمت دور سنتور که به شکل یک ذوزنقه می‌باشد را کلاف سنتور می‌گویند. هر کلاف سنتور از چهار ضلع تشکیل شده است که بر روی ضلع سمت راست گوشی‌های سنتور قرار می‌گیرند. همچنین روی ضلع سمت چپ کلاف، سیم گیرها نصب می‌گردند. ضلع جلویی و کوچک‌تر ساز نیز به پیشانی سنتور معروف است.

4. پل

پل‌ها همانند ستون‌های استوانه‌ای می‌باشند که بر روی صفحه زیرین قرار گرفته‌اند و فشار صفحه روی سنتور را تحمل می‌نمایند. پل‌ها در درون جعبه سنتور قرار گرفته‌اند. نحوه‌ی گذاشتن این پل‌ها در درون سنتور بسیار حساس می‌باشد زیرا تعیین کننده در کیفیت صدای سنتور می‌باشد.

• سیم سنتور

سیم‌ها یکی از مهم‌ترین اجزای سازهای موسیقی ایرانی و حتی جهان همچون: سنتور، پیانو، تار، سه تار، گیتار، کمانچه، دوتار و … می‌باشند. نت موسیقی نیز عموماً با زدن ضربه روی آن‌ها شنیده می‌شود. در سنتور نیز به همین شکل می‌باشد و سیم‌ها نقش بسیار پر رنگی را دارند بدین شکل که در یک سنتور 9 خرک 72 عدد سیم وجود دارد. در سنتور دو نوع سیم وجود دارد که در جنس و رنگ با هم متفاوت می‌باشند. 36 سیم زرد و 36 سیم سفید در سنتور قرار دارد. سیم‌‌های زرد مربوط به قسمت بم ساز هستند و وظیفه سیم‌های سفید، به صدا درآوردن نت‌های زیر است.

• خرک سنتور

اگر روی صفحه سنتور و به زیر فشار سیم‌ها توجه کرده باشید، اجسام زیبایی را خواهید دید که کمی شبیه به مهره‌های شطرنج می‌باشند که به این‌ها خرک گفته می‌شود. خرک‌ها از جنس چوب بوده و فشار سیم‌ها را تحمل می‌نمایند. بر روی قسمت بالایی خرک یک مفتول کوچک قرار دارد تا سیم با چوب برخورد نکند و با خود فلز در تماس باشد.

• گوشی سنتور

در هر سازی مانند سنتور با چرخاندن گوشی‌ها می‌توانید ساز را کوک نمایید. بدین صورت که در واقع با شل و سفت کردن سیم‌ها می‌توانیم نت مورد نظر را ایجاد نماییم. گوشی‌ها در سنتور از جنس فولاد ضد زنگ هستند که در داخل کلاف و سمت راست سنتور قرار گرفته‌اند. کوک کردن سنتور نیز با آچار کوک انجام می‌گردد.

• سیم گیر سنتور

برای نگه‌داشتن سیم‌ها در سمت چپ کلاف سنتور از دید نوازنده، درون سوراخ‌هایی مفتول‌های کوچکی فرو رفته که وظیفه نگه داشتن سیم را دارند. سیم سنتور به طور کلی با یک گره قلابی بافته شده است که به سیم گیر سنتور متصل می‌گردد.

• شیطانک سنتور

شیطانک سنتور دو عدد چوب بلند و باریک است، اما با ارتفاع کم و به طول خود ذوزنقه‌اند که در طرفین راست و چپ صفحه رویی سنتور چسبانده شده‌اند. همچنین روی آن شیار کم عمقی وجود دارد که یک مفتول درون آن قرار میگرد تا همانند قسمت بالایی خرک سیم بر روی این مفتول تماس داشته باشد.

• آچار کوک سنتور

برای کوک نمودن سیم‌های سنتور به یک ابزار کوچک به نام آچار یا کلید کوک نیاز داریم. آچار کوک گوشی‌های معمولی سنتور به شکل یک T انگلیسی می‌باشد تا توسط آن بتوانند گوشی‌های معمولی که به سختی قابل چرخاندن هستند را چرخاند. ولی آچار کوک روان، کوک در اندازه‌ی کوچک می‌باشد که توسط آن می‌توانند به راحتی و روانی گوشی‌ها را بچرخانند.

• مضراب سنتور

ساز سنتور از جمله سازهای زهی مضرابی می‌باشد که می‌توانید آن رابا وسیله‌ایبه ناممضراب بنوازید.مضراب دو قطعه‌ی چوبی است که بر سر آن که بر روی سیم‌ها می‌خورد، عموماً نمد می‌چسبانند تا منجر به تولید صدای لطیف‌تری گردد.

انواع ساز سنتور

در ایران انواع سنتورهای متفاوتی به لحاظ ساختاری و با کاربردهای متفاوت وجود دارند. به عنوان مثال بعضی از انواع رایج سنتورها عبارتند از: سنتورهای ۱۰، ۱۱ و ۱۲ خرک، سنتور لا کوک، سنتور سی کوک، سنتور باس، سنتور باریتون، سنتور کروماتیک و سنتور کروماتیک بم هستند.

سخن پایانی

ساز سنتور از جمله سازهای ایرانی می‌باشد که همیشه هنرجویان و طرفداران خود را برای نواختن دارد. بعضی از افراد به اشتباه بر این باورند که نواختن سنتور کاری بسیار راحت بوده و نیاز به آموزش ندارد. برخلاف این باور غلط نواختن سنتور نیاز به آموزش و تمرین بسیار زیادی دارد. در غیر این صورت صدایی که حاصل از نواختن تولید می‌گردد، هیچ مفهوم و معنایی ندارد.