سازهای سنتی و موسیقی‌های سنتی اصیل، ریشه در فرهنگ غنی ایرانی دارد. موسیقی ایرانی در کنار سازهای سنتی ساخته شده توسط هنرمندان خوش ذوق ایرانی، نشانه‌ای از اصیل بودن این مرز و بوم را دارد. هنر موسیقی در همه‌ی جهان و در بین تمامی جوامع گوناگون از قداست و احترام ویژه‌ی بسیاری برخوردار می‌باشد. موسیقی هم مانند هر هنر دیگری بر روح و فکر انسانها بسیار تاثیرگذار است ولی موسیقی به دلیل تاثیر آنی که بر روح انسانها می‌گذارد و آن را نواش می‌کند، به حق شایستگی آن را دارد که بین هنرهای هفتگانه جایگاه اول را کسب نماید. سازهای ایرانی در طول سال‌ها دستخوش تغییرات زیادی قرار گرفته‌اند تا به شکل امروزی خود درآمده‌اند. در این مقاله قصد داریم تا به سازهای سنتی ایران بپردازیم.
تاریخچه پیدایش ساز و موسیقی
در رابطه با چگونگی و زمان پیدایش موسیقی در بین محققان اختلافات زیادی می‌باشد. ولی چیزی که وجود دارد این است که، این گونه بنظر می‌رسد که انسان قبل از آنکه تکلم و صوت را یاد گرفته باشد با هنر موسیقی کم و بیش آشنا می‌بوده است. انسانها، نخستین گام‌ها در راه پیدایش و ظهور موسیقی را از زمانی برداشتند که وزن‌ها، آهنگ‌ها و آواها از حنجره‌شان بر آمد. تردیدی نداریم که ابتدا وزن وجود داشت و سپس صوت به وجود آمد. آلات موسیقی نیز در ابتدا از استخوان، روده و تارهای گیاهی ساخته می‌شدند و سرانجام در طول سال‌ها توسط سیم ساخته شدند.
موسیقی انسان‌های نخستین به این شکل بود که آن‌ها با استخوان‌های تو خالی، شاخ حیوانات و صدف موجودات دریایی، صداهایی متفاوت و قوی تولید می‌نمودند. آن‌ها از این صداها برای ارتباط برقرار کردن، هشدار و ترساندن حیوانات و دشمنان استفاده می‌نمودند. تمامی این ابزارها با گذشت زمان به شکل تکامل یافته‌تری درآمد تا امروزه که تبدیل به آلات موسیقی شده‌اند. بدین ترتیب بود که آلات مختلف موسیقی اعم از انواع سازها به وجود آمدند.
تنوع در اجرای موسیقی ایرانی
در ایران به طور چشم‌گیری همچنان موسیقی نواحی و سنتی دنبال می‌شود و طرفداران خود را دارد. حتماً تا الان موسیقی‌های مشهور و معروف ایرانی به گوش‌تان خورده باشد و یا شاید طرفدار بعضی از انواع آن‌ها نیز باشید. انواع موسیقی ایرانی شامل: موسیقی ترکی، کردی، لری، بختیاری، خراسانی، گیلکی، جنوبی، لرستانی، بلوچی و … می‌باشد.
در برخی موارد موسیقی سنتی ایرانی با موسیقی نواحی اشتباه گرفته می‌شود. به طور کلی بخش عظیمی از موسیقی نواحی ایرانی در بین موسیقی سنتی ایرانی نمایان می‌باشد. موسیقی نواحی به عنوان عنصری ثابت در بین موسیقی سنتی ایرانی می‌باشد. به همین دلیل اسطوره‌های بزرگ موسیقی سنتی ایرانی همیشه موسیقی نواحی را به بافت موسیقی خود اضافه می‌کنند و آن را همانند رگه‌های زیبایی در بین موسیقی خود می‌دانند.
یکی از جذابیت‌های موسیقی ایرانی، تنوع در شکل‌های اجرایی آن در هر منطقه می‌باشد. بدین معنا که اجرای موسیقی نواحی و سنتی همیشه در شکل‌های مختلفی می‌باشد که با توجه به مناسبت آن یا نوع آن اجرا، متفاوت خواهد بود.
انواع سازهای سنتی و پرطرفدار ایران
ایرانی که مهد فرهنگ و هنر است و موسیقی سنتی آن که با فرهنگ و هنر آن پیوندی عمیق و دیرینه دارد. تمامی این‌ها دلایلی برای ساخت ساز و استفاده از آلات موسیقی مختلف در موسیقی سنتی ایرانی می‌باشند. سازهای سنتی متنوعی در موسیقی سنتی ایرانی قرار دارند که شاید بتوان گفت تنوع و تعداد آن‌ها از سازهای سنتی کشورهای دیگر نیز بیشتر می‌باشد. در ادامه به معرفی مهم‌ترین سازهای سنتی ایران خواهیم پرداخت.
- تار
از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین سازهای سنتی ایرانی که قدمت زیادی نیز دارد ساز تار است. این نوع ساز جزء سازهای زهی می‌باشد و به وسیله مضراب نواخته می‌شود. این تار دارای شش سیم است که دو به دو با هم کوک می‌شوند. البته گاهی هم زوج سیم با هم کوک نمی‌گردند و به تنهایی هر کدام از آن‌ها می‌توانند کوک داشته باشند که به آن کوک تزئینی گفته می‌شود. ناگفته نماید این ساز سنتی در گذشته دارای پنج سیم بوده است که بعدها استاد غلامحسین درویش یا درویش خان یک سیم دیگر به آن اضافه نمود. این نوع ساز علاوه بر ایران در کشورهای دیگر مانند تاجیکستان، جمهوری آذربایجان، ارمنستان و گرجستان نیز نواخته می‌شود.
- سه تار
از دیگر سازهای سنتی ایران، ساز سه تار می‌باشد که جز سازهای زهی مضرابی است. این ساز دارای چهار سیم از جنس فولاد و برنز است که با ناخن انگشت اشاره نواخته می‌شود. از این ساز معمولاً برای تکنوازی استفاده می‌شود و به ساز خلوت معروف است که از صدای ظریفی نیز برخوردار می‌باشد. نواختن این ساز در دستگاه موسیقی ایران متداول می‌باشد. این ساز در گذشته دارای سه سیم بوده که با اضافه شدن سیم چهارم به آن به شکل امروزی در آمده است.
- تنبور
تنبور از قدیمی‌ترین سازهای سنتی ایرانی است که دارای جایگاه مقامی و عرفانی در موسیقی می‌باشد. این ساز از یک کاسه‌ی گلابی شکل و یک دسته‌ی بلند تشکیل شده است. به گفته فارابی در گذشته این ساز شامل یک یا دو سیم بوده است. امروزه این ساز شامل سه سیم است که، دو سیم اصلی و یک سیم واخوان می‌باشد. نواختن این نوع ساز نیازی به مضراب مصنوعی ندارد و با چهار انگشت دست راست با تکنیک‌هایی مانند مضراب راست، چپ و شر انواع مضراب ریز، گل ریز، غنچه، دو چپ و … قابل نواختن می‌باشد.
- سنتور
ساز سنتور از پرکاربردترین سازهای سنتی موسیقی ایرانی است. از این نوع ساز امروزه برای اجرای موسیقی سنتی بی کلام و انواع دیگر استفاده می‌شود. این نوع ساز جزء سازهای زهی کوبه‌ای به حساب می‌آید. سنتور به وسیله دو مضراب چوبی نواخته می‌شود که سر مضراب‌ها عمدتاً با نمد ساخته شده و البته گاهی اوقات چوب مستقیماً با سیم‌های ساز برخورد نموده و تولید صدا می‌نماید. سنتور دارای جعبه‌ی چوبی ذوزنقه‌ای شکل است که رایج‌ترین نوع آن دارای 9 خرک و 72 سیم است. سنتور را برای نواختن می‌توانید روی زمین یا میز قرار دهید.
- عود
ساز عود یا بربط از سازهای باستانی موسیقی سنتی ایرانی است و جزء سازهای زهی زخمه‌ای می‌باشد. ساز عود یا همان بربط دارای قدمتی چندین هزار ساله است که به قبل از میلاد مسیح و تمدن سومر بر می‌گردد. همین موضوع نشان دهنده نقش مهم این نوع ساز در موسیقی می‌باشد. این ساز به وسیله مضراب پلاستیکی نواخته می‌گردد و از نظر ساخت دارای چندین مدل می‌باشد. صدای این ساز سنتی ایرانی نسبت به سایر سازهای سنتی بم‌تر است.
- کمانچه
کمانچه از مشهورترین سازهای ایرانی است به طوری که حتی اگر شخصی هیچ‌گونه اطلاعاتی راجع به موسیقی و انواع سازها نداشته باشد، باز هم اسم این ساز را شنیده و آن را می‌شناسد. این ساز جزء سازهای زهی ارشه‌ای می‌باشد به این معنا که آن را با آرشه یا همان کمان می‌نوازند. آرشه به طور معمول از جنس موی دم اسب و متصل به دسته‌ای چوبی از جنس عاج است. کمانچه همچنین دارای مدل‌های مختلفی همانند پشت بسته، پشت باز و … می‌باشد از نظر شکل و صدا دهی با یکدیگر تفاوت دارند.
- قیچک
قیچک که به آن غیژک نیز گفته می‌شود شباهت‌‍های زیادی به ساز کمانچه دارد و با آرشه نیز نواخته می‌شود. این موسیقی بیشتر به عنوان یکی از سازهای موسیقی نواحی به حساب می‌آید ولی با توجه به توانایی بالای آن امروزه نقش پر رنگی در گروه‌های اجرای موسیقی سنتی پیدا نموده است. این ساز از نظر شکل گرفتن و نواختن شبیه به ویولن سل می‌باشد.
- نی
از دیگر سازهای سنتی ایران نی می‌باشد. نی جزء سازهای بادی ایرانی است و از گیاه نی تهیه می‌شود. این نوع ساز به طور معمول دارای هفت سوراخ است و به همین دلیل به آن نی هفت بند نیز گفته می‌شود. در نواختن نی، نوازنده در همنوازی‌ها و تکنوازی‌ها از انواع مختلف نی با کوک‌های دلخواهش استفاده می‌نماید زیرا این ساز قابل کوک نیست. این ساز به عنوان یک ساز محلی نیز شناخته می‌شود.
- تنبک
از دیگر سازهای محبوب و بسیار پرکاربرد در موسیقی سنتی ایرانی، تنبک می‌باشد که با نام ضرب نیز شناخته می‌شود. این ساز از دسته سازهای کوبه‌ای به شمار می‌آید همچنین از نظر سازشناسی جزء طبل‌های جام شکل می‌باشد. دهانه‌ی این ساز از پوست تشکیل شده است و نوازنده با ضربه زدن به آن صدا تولید می‌نماید. تنبک‌ها در اندازه‌ها و سایزهای مختلف می‌باشند.
- دف
دف از دسته سازهای کوبه‌ای موسیقی ایرانی می‌باشد. این ساز دارای یک حلقه چوبی است که پوست نازکی بر روی آن کشیده شده است. نحوه نواختن این ساز با زدن ضربه‌های انگشت بر روی این حلقه چوبی می‌باشد. این ساز بسیار شبیه به سازهای ضربی ایرانی است ولی بزرگ‌تر و با صدای بم‌تر.
سخن پایانی
موسیقی دریچه‌ای رو به روح است. مهم نیست اهل کجا هستید، قطعاً موسیقی برای لذت بردن از زندگی‌تان بسیار مهم است. در ایران موسیقی سنتی ایرانی قدمتی زیاد دارد و همچنان طرفداران خود را دارد. سازهای سنتی ایرانی با نواختن ریتم‌های زیبا به ذهن و روح انسانها نفوذ می‌کند.