سنتور از­ جمله سازهای زهی ایرانی است که مانند هر ساز دیگری به کوک کردن نیاز دارد تا صدای بهتری داشته باشد. روش کوک سنتور نسبت به بقیه سازها سخت­‌تر و زمان بر است. زیرا سنتور دارای 72 عدد سیم می‌­باشد که نیاز به صرف زمان و دقت بالا هنگام کوک می‌­باشد. هنگامی ­که اصول کوک را به ­درستی بدانید، می‌­توانید ساز را با سرعت بیشتری کوک کنید. کوک سنتور یکی از مهم‌­ترین و اصلی­‌ترین دغدغه‌­های نوازندگان این ساز است، که باید آن را به­ خوبی بیاموزند. زیرا پیش از هر بار نواختن ساز، نیاز دارند آن را کوک کنند. افرادی که روش کوک کردن سنتور را بلد نیستند، برای نواختن ساز باید هرچند­ وقت یکبار هزینه‌ای را برای کوک کردن آن پرداخت کنند. بنابراین یاد گرفتن این مهارت می­تواند هزینه­‌های آنان را نیز به مقدار قابل توجهی کاهش دهد. در مقالات قبلی به­ طور کامل با ساز سنتور و طرز ساخت ساز سنتور آشنا شدیم. اکنون قصد داریم تا با روش‌ کوک کردن سنتور، دستگاه کوک سنتور و به طور کلی به آموزش کوک سنتور در دستگاه‌های مختلف بپردازیم.

کوک سنتور چیست؟

قبل از آموزش کوک سنتور بهتر است تا تعریفی دقیق از کوک سنتور داشته باشیم. سیم­‌های سنتور از یک سمت به سیم‌­گیر و از سمت دیگر به گوشی متصل می‌‍­شوند. این سیم­‌ها را باید به گونه‌­ای تنظیم کرد که به ­درستی از روی خرک‌­ها عبور کرده باشند. بر روی هر خرک 4 سیم قرار می­گیرد که باید از کوک یکسان برخوردار باشند. هر خرک را با یک نت نام‌گذاری می­کنند و می‌­تواند در دستگاه­‌های مختلف تغییر کند به همین دلیل کوک سنتور به وسیله­‌ی خرک معرفی می­شود. قبل از اینکه شروع به کوک سنتور نمایید باید از درست بودن موقعیت خرک­‌ها مطمئن شوید تا سیم­ها بتوانند روی نت صحیح خود کوک شوند. کوک کردن سنتور بدین منظور انجام می­‌شود که فرکانس صحیح هر نت از سیم­ها ساطع شود. در واقع کوک کردن، تنظیم میزان کشیدگی سیم‌­ها می‌­باشد به­ طوری که هرچه سیم تحت فشار بیشتری قرار گیرد و کشیده­تر شود صدای آن زیرتر و بالعکس هرچه کشیدگی کمتر باشد صدای آن بم­تر خواهد بود. موسیقی ایرانی دارای یک ردیف می‌­باشد. ردیف موسیقی ایرانی شامل دستگاه­‌های مختلفی است که تفاوت آن‌­ها به دلیل تفاوت در نت­ها و پرده­ بندی­‌های آنان است. این تفات باعث شده که سازها برای نواختن قطعات هر کدام از این دستگاه‌­ها، کوک مخصوص به خود را داشته باشند. سنتوری که در دستگاه شور کوک شده باشد از محبوب‌­ترین و راحت­‌ترین سازهایی است که هنرجویان مبتدی با آن شروع به نوازندگی می­‌کنند. برای کوک سنتور ابتدا باید ته مضراب را روی یکی از سیم­‌های ساز قرار داده و کاملاً مسلط آن را ثابت نگه دارید و شروع به ضربه زدن به سیم کنید. برای شل یا سفت کردن سیم‌­ها باید از وسیله­‌ای به ­نام کلید کوک یا آچار کوک استفاده نمایید. با حرکت دادن آچار به سمت جلو، سیم­‌ها سفت و با حرکت دادن آچار به سمت عقب، سیم‌­ها شل می­‌شوند. توجه داشته باشید که هنگام حرکت آچار باید دقت بالایی داشته باشید تا از پارگی سیم جلوگیری نمایید.همچنین بهتر است سر خود را تا جای ممکن عقب نگه دارید تا درصورت پارگی سیم، با صورت شما برخوردی نداشته باشد.

آموزش جامع کوک سنتور در دستگاه‌­های مختلف

موسیقی ایرانی دارای هفت دستگاه به نام‌­های شور، سه­‌گاه، همایون، چهارگاه، ماهور، راست پنج­گاه، نوا و پنج آواز به نام­های ابوعطا، دشتی، افشاری، بیات ترک و اصفهان است. آوازهای ابوعطا، بیات ترک، افشاری و دشتی از متعلقات دستگاه شور و دارای کوک یکسان با دستگاه شور هستند. آواز اصفهان از متعلقات دستگاه همایون و دارای کوک یکسان با دستگاه همایون است. هر نوازنده­ی سنتور باید بتواند ساز خود را در دستگاه­های مختلف کوک نماید. در ادامه به آموزش کوک سنتور در دستگاه­های مختلف می­پردازیم و روش کوک کردن سنتور را شرح می­‌دهیم. قبل از آموزش کوک سنتور در دستگاه­های مختلف باید معنای پنج اصطلاح رایج زیر را بدانیم:

1.بمل : وقتی نتی بمل می‌­شود صدای آن نت نیم­ پرده کم (بم) می‌­شود.

2.دیز : وقتی نتی دیز می‌­شود صدای آن نت نیم پرده زیاد (زیر) می‌شود.

3.کرن : وقتی نتی کرن می­‌شود صدای آن نت ربع پرده کم (بم) می‌­شود.

4.سری : وقتی نتی سری می­‌شود صدای آن نت ربع پرده زیاد (زیر) می­‌شود.

5.بکار : نتی که هیچ یک از 4 علامت بالا را نداشته باشد و صدای اصلی خودش را می­‌دهد.

سیم­‌های کوک سنتور

کوک سنتور در دستگاه همایون و دستگاه اصفهان­

همان­طور که قبل‌تر نیز بیان نمودیم، دستگاه اصفهان از متعلقات دستگاه همایون است. همچنین روش کوک سنتور در دستگاه اصفهان، مثل دستگاه همایون می‌باشد. روش کوک کردن سنتور در دستگاه همایون به شرح زیر است:

خرک اول: نت “می” سیم­‌های زرد بکار و سیم­‌های سفید و پشت خرک، کرن کوک می­‌شوند.

خرک دوم: نت “فا” هر سه پوزیسیون بکار کوک می­‌شوند.

خرک سوم: نت “سل” هر سه پوزیسیون بکار کوک می­‌شوند.

خرک چهارم: نت “لا” سیم­های زرد و سفید کرن و سیم‌­های پشت خرک، بمل کوک می‌­شوند.

خرک پنجم: نت “سی” هر سه پوزیسیون بکار کوک می‌­شوند.

خرک ششم: نت “دو” هر سه پوزیسیون بکار کوک می‌­شوند.

خرک هفتم: نت “ر” هر سه پوزیسیون بکار کوک می‌­شوند.

خرک هشتم: نت “می” هر سه پوزیسیون بمل کوک می­‌شوند.

خرک نهم: نت “فا” هر سه پوزیسیون بکار کوک می­‌شوند.

کوک سنتور با نرم افزار تیونر

نرم افزارهای کوک کردن ساز یا همان نرم افزارهای تیونر، یک اپلیکیشن ساده، راحت و کاربرپسند هستند که اغلب افراد از آن‌ها برای کوک ساز خود استفاده می‌نمایند. با پیشرفت علم و تکنولوژی و میزان دسترسی افراد به گوشی‌های هوشمند، این نوع از اپلیکیشن‌ها نیز به برای انواع سیستم عامل اندروید و IOS به بازار عرضه گردید. نحوه استفاده از این نرم افزارها بسیار مشابه استفاده از دستگاه تیونر می‌باشد. همچنین استفاده از این نوع نرم افزارها رایگان می‌باشد. نت‌های هفتگانه موسیقی به ترتیب، دو، ر، می، فا، سل، لا، سی می‌باشد که در نرم افزار تیونر از سمت راست به چپ، به ترتیب با حروف نمادی انگلیسی نمایش داده می‌شود. از مهم‌ترین نرم افزارهای تیونر می‌توان به Tuner-DaTuner-Pro-Strobe، Piascore و… اشاره کرد. به راحتی می‌توانید این برنامه‌های کاربردی را بر روی گوشی‌های خود نصب کنید و ساز خود را کوک نمایید.

کوک سنتور با موبایل

برای کوک سنتور با موبایل، همانطور که در قسمت عنوان کوک سنتور با نرم افزار توضیح دادیم. می­توانید با دانلود این نرم افزارها بر روی گوشی خود، ساز خود را با موبایل کوک نمایید. در ادامه به توضیح مختصری در مورد برنامه Instrument  tuner خواهیم پرداخت. شما با استفاده از برنامه Instrument  tuner سنتور خود را به سادگی کوک خواهید کرد. این برنامه نت­های ساز را به ­صورت A  B  C نشان می­دهد. برای اینکه این نوع نمایش را عوض کنیم باید به بخش تنظیمات رفته و از منو display  settings حالت نمایش را به DoReMi (Latin) تغییر بدهیم. حال می­‌خواهیم یکی از خرک­‌های سنتور را به وسیله تیونر کوک کنیم. مضراب را برمی‌داریم و برای مثال روی خرک پنجم نت سی تنظیم را انجام می‌­دهیم. یکی از سیم­‌ها را به صدا درمی‌­آوریم که ببینیم تیونر چه عددی را نشان می­دهد. اگر عقربه تیونر سمت چپ عدد صفر بود به­عبارتی عدد منفی بود، یعنی سیم ما شل شده و باید آن را سفت کنیم. اگر عقربه سمت راست عدد صفر بود باید سیم را به وسیله­‌ی آچار شل کنیم. با انجام مراحل بالا به سادگی می­‌توانید سنتور خود را کوک کنید.

آواز در دستگاه اصفهان­

کوک سنتور در دستگاه شور

همان­طور که گفتیم آوازهای ابوعطا، بیات ترک، افشاری و دشتی از متعلقات دستگاه شور بوده و دارای کوک یکسان با دستگاه شور هستند. روش کوک کردن سنتور در دستگاه شور به شرح زیر است:

خرک اول: نت “می” هر سه پوزیسیون کرن کوک می­‌شوند.

خرک دوم: نت “فا” هر سه پوزیسیون بکار کوک می­‌شوند.

خرک سوم: نت “سل” هر سه پوزیسیون بکار کوک می‌­شوند.

خرک چهارم: نت “لا” سیم­‌های زرد و سفید کرن و سیم­‌های پشت خرک، بمل کوک می‌­شوند.

خرک پنجم: نت “سی” هر سه پوزیسیون بمل کوک می­‌شوند.

خرک ششم: نت “دو” هر سه پوزیسیون بکار کوک می‌‍­شوند.

خرک هفتم: نت “ر” سیم­های زرد کرن و سیم­های سفید و پشت خرک بکار کوک می­‌شوند.

خرک هشتم: نت “می” هر سه پوزیسیون بمل کوک می‌­شوند.

خرک نهم: نت “فا” هر سه پوزیسیون بکار کوک می­‌شوند.

کوک سنتور در دستگاه ماهور

روش کوک کردن سنتور در دستگاه ماهور عبارت است از:

خرک اول: نت “می” هر سه پوزیسیون بکار کوک می­‌شوند.

خرک دوم: نت “فا” هر سه پوزیسیون بکار کوک می­‌شوند.

خرک سوم: نت “سل” هر سه پوزیسیون بکار کوک می‌­شوند.

خرک چهارم: نت “لا” سیم­ه‌ای زرد و سفید بکار و سیم­های پشت خرک، بمل کوک می­‌شوند. (برای این کار باید خرک چهارم را کمی به سمت راست بکشیم تا بتوانیم سیم‌­های سفید را بکار و سیم‌­های پشت خرک را بمل کوک کنیم.)

خرک پنجم: نت “سی” هر سه پوزیسیون بمل کوک می­‌شوند.

خرک ششم: نت “دو” هر سه پوزیسیون بکار کوک می‌­شوند.

خرک هفتم: نت “ر” سیم­های زرد بکار و سیم­‌های سفید و پشت خرک کرن کوک می­‌شوند.

خرک هشتم: نت “می” هر سه پوزیسیون بمل کوک می­‌شوند.

خرک نهم: نت “فا” هر سه پوزیسیون بکار کوک می­‌شوند.

کوک سنتور در دستگاه سه‌گاه

کوک سنتور در دستگاه سه­‌گاه مانند دستگاه شور است با این تفاوت که کوک خرک هفتم سیم سفید هم باید کرن کوک شود. روش کوک کردن سنتور در دستگاه سه­‌گاه به صورت زیر است:

خرک اول: نت “می” هر سه پوزیسیون کرن کوک می­‌شوند.

خرک دوم: نت “فا” هر سه پوزیسیون بکار کوک می­‌شوند.

خرک سوم: نت “سل” هر سه پوزیسیون بکار کوک می­‌شوند.

خرک چهارم: نت “لا” سیم­‌های زرد و سفید کرن و سیم­‌های پشت خرک، بمل کوک می­‌شوند.

خرک پنجم: نت “سی” هر سه پوزیسیون بمل کوک می‌­شوند.

خرک ششم: نت “دو” هر سه پوزیسیون بکار کوک می‌­شوند.

خرک هفتم: نت “ر” هر سه پوزیسیون کرن کوک می‌­شوند.

خرک هشتم: نت “می” هر سه پوزیسیون بمل کوک می­‌شوند.

خرک نهم: نت “فا” هر سه پوزیسیون بکار کوک می­‌شوند.

روش کوک کردن سنتور

کوک سنتور در دستگاه چهارگاه

روش کوک کردن سنتور در دستگاه چهارگاه عبارت است از:

خرک اول: نت “می” هر سه پوزیسیون بکار کوک می‌­شوند.

خرک دوم: نت “فا” هر سه پوزیسیون بکار کوک می­‌شوند.

خرک سوم: “سل” هر سه پوزیسیون بکار کوک می­‌شوند.

خرک چهارم: نت “لا” سیم­‌های زرد و سفید کرن و سیم‌­های پشت خرک، بمل کوک می‌­شوند.

خرک پنجم: نت “سی” هر سه پوزیسیون بکار کوک می‌­شوند.

خرک ششم: نت “دو” هر سه پوزیسیون بکار کوک می­شوند.

خرک هفتم: نت “ر” هر سه پوزیسیون کرن کوک می­شوند.

خرک هشتم: نت “می” در سیم­های زرد کرن و در سیم­های سفید و پشت خرک بکار کوک می­شوند.

خرک نهم: نت “فا” سیم­های زرد دیز و سیم­های سفید و پشت خرک بکار کوک می­شوند.

کوک سنتور در دستگاه نوا

دستگاه نوا مانند دستگاه شور کوک می­‌شود، اما چون شخصیت مستقلی دارد آن را جزئی از دستگاه شور نمی­دانند. تفاوت این دو دستگاه تنها در کوک خرک­های هفتم می­باشد. روش کوک کردن سنتور در دستگاه نوا به صورت زیر می­باشد:

خرک اول: نت “می” هر سه پوزیسیون کرن کوک می­‌شوند.

خرک دوم: نت “فا” هر سه پوزیسیون بکار کوک می­شوند.

خرک سوم: نت “سل” هر سه پوزیسیون بکار کوک می­شوند.

خرک چهارم: نت “لا” سیم­های زرد و سفید کرن و سیم­‌های پشت خرک، بمل کوک می‌­شوند.

خرک پنجم: نت “سی” هر سه پوزیسیون بمل کوک می‌­شوند.

خرک ششم: نت “دو” هر سه پوزیسیون بکار کوک می­شوند.

خرک هفتم: نت “ر” سیم‌­های زرد بکار و سیم­های سفید و پشت خرک کرن کوک می‌­شوند.

خرک هشتم: نت “می” هر سه پوزیسیون بمل کوک می‌­شوند.

خرک نهم: نت “فا” هر سه پوزیسیون بکار کوک می‌شوند.

از کجا بفهمیم سنتور کوک نیست؟

برای اینکه بفهمیم سنتور کوک است یا نیست دو راه وجود دارد: اولین راه این است که فرکانس هر سیم را با تیونر چک کنیم. عقربه­‌های تیونر باید به ازای هر 4 سیمی که از روی یک خرک عبور می‌­کنند یک درجه را نشان دهد. راه دوم این است که یکی از آهنگ­‌هایی که به خوبی آن را می‌نوازید و با صدای آن کاملاً آشنا هستید را روی سنتور امتحان کنید تا ببینید موسیقی که می‌­شنوید به زیبایی همیشه هست یا نه.

دستگاه همایون

چرا سنتور کوک خالی می­ کند؟

خالی شدن کوک سنتور یکی از مشکلات اکثر سنتورنوازان است که روی صدای دلنشین این ساز تاثیر منفی می­گذارد. عوامل متعددی ممکن است باعث خالی شدن کوک سنتور شوند که با آگاهی از این عوامل می‌توان تا حدودی از خالی شدن کوک سنتور پیشگیری کرد. در ادامه به عوامل خالی شدن کوک سنتور اشاره می­کنیم:

1. شل شدن گوشی‌­ها: گوشی­‌هایی که کیفیت پایینی داشته باشند قدرت تحمل بار سیم­‌ها را در هنگام نواختن ساز ندارند و به سرعت شل می­‌شوند که در نهایت باعث خالی شدن کوک سنتور می­‌گردد.
2. تغییرات دما: با افزایش شدید دما سیم­‌های سنتور منبسط و مقداری شل می‌­شوند و کوک پایین می آید و زمانی­ که دما کاهش می­یابد سیم‌­ها منقبض شده و کوک بالا می­رود.
3. گره اشتباه سیم‌­ها به سیم­‌گیر: اگر سیم سنتور به اشتباه در جای غیر مناسب خود گره زده شود، توازن سیم‌­ها به هم خورده که درنتیجه نه تنها آن سیم به خوبی کوک نمی‌­شود بلکه باعث می‌­شود بقیه سیم­‌ها نیز به دلیل بر هم خوردن توازن، کوک خالی کنند.
4. جدید بودن سنتور: معمولاً تا یک ماه بعد از خرید سنتور، خالی شدن کوک سنتور کاملاً طبیعی است زیرا بر اثر فشار جعبه سنتور، به سیم‌­ها فشار وارد شده است.
5. فشار: فشار به سیم­‌های سنتور یکی دیگر از عوامل خالی شدن کوک سنتور است. این فشار ممکن است به دلیل قرار گرفتن جسم خارجی روی سیم­‌ها باشد و گاهی به دلیل فشار بالایی که نوازنده در حین اجرا به سیم وارد می‌­کند، رخ می دهد
6. ساچمه بی کیفیت: اگر ساچمه سنتور بی کیفیت باشد، در هنگام نواختن سیم از روی آن سر نمی­خورد و همه فشار در پشت ساچمه جمع می­شود و در نتیجه درهنگام نواختن، سنتور کوک خالی می­‌کند.
7. باز شدن سنتور: چنانچه سنتور از محل اتصال کلاف و صفحه باز شود کوک سنتور به طور کامل خالی می­شود که با این اتفاق عمر سنتور نیز تمام می­شود.
8. شیطانک تیز: شیطانک سنتور باید به خوبی پرداخته شده باشد و تیز نباشد. زیرا در غیر اینصورت، سیم در چوب سنتور به خوبی جای نمی­گیرد و نمی‌­تواند فشار را به راحتی عبور دهد. در نتیجه با گذر زمان و هنگام نواختن ساز، سنتور کوک خالی می­کند.

9.کاسه شدن (خم شدن) صفحه سنتور: کاسه‌­ای شدن صفحه سنتور باعث به هم خوردن تعادل در سنتور می­‌شود که نه تنها یکی از دلایل خالی شدن کوک سنتور است بلکه در صدای ساز نیز تاثیر منفی دارد.

10. نصب سیم‌­های جدید در سنتور: زمانی ­که تمامی سیم‌­های سنتور و یا تعدادی از آن­ها تعویض می‌­شوند مشکل خالی شدن کوک سنتور بروز می­‌کند که تا مدتی کاملاً طبیعی است تا زمانی­که بافت سیم­‌های جدید با تغییرات و فشارهای حاصل از کش آمدن‌­ها کنار بیایند.

سخن پایانی

یکی از مهم‌­ترین ارکان نوازندگی سنتور، کوک بودن آن است، که در تعیین معیارهای نوازندگی سنتور همواره کوک دقیق و دلنشین از جایگاهی ویژه برخوردار بوده است. دشواری کوک سنتور نیز زبانزد نوازندگان این ساز بوده و روایات زیادی در این زمینه شنیده شده است که از جمله آن­‌ها می‌توان به سخن حبیب سماعی در مجلسی که گفته”کوک سنتور مرا پیر کرد” اشاره نمود. با توجه به سختی و پیچیدگی کوک کردن سنتور بهتر است روش کوک کردن سنتور را به خوبی بیاموزید. چرا که باعث افزایش اشتیاق و علاقه شما به تمرین این ساز می­‌شود. ما در سایت رسمی سنتور سلیمان که به ­طور تخصصی در زمینه تولید و آموزش ساز سنتور فعالیت می‌­کنیم در کنار شما هستیم تا در دوره‌­های آموزشی، تمام مباحث مربوط به سنتور از جمله آموزش کوک سنتور، روش کوک کردن سنتور و نحوه استفاده از دستگاه کوک سنتور را در اختیار شما همراهان قرار دهیم.